कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) को आशंकामा परीक्षण गर्न काठमाडौंको टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरूवा रोग अस्पताल पुगेकाहरू सर्वसाधारण उल्टै संक्रमणको जोखिममा पर्ने देखिएको छ। अस्पतालमा अत्याधिक चाप भएकाले कोरोनाको आशंकामा परीक्षण गर्न पुगेका नागरिकहरू उल्टै रोगको संक्रमण बोकेर पो फर्किने त होइनन् भन्ने त्रास बढेको छ। उपत्यकाभित्रका अन्य अस्पतालमा सहज र सस्तो मूल्यमा कोरोनाको आरडीटी र पीसीआर परीक्षण गर्न पाइन्न। यहाँ भने ३० रूपैयाँमा नागरिकमा रहेको लक्षणको अवस्था हेरेर आरडीटी र पीसीआर परीक्षण हुनाले दैनिक नागरिकको घुईँचो लाग्छ। काठमाडौंमा बहालमा बस्ने, मजदुर, गरिब, कर्मचारी, साना मझौला व्यापारी, उद्योगीलगायत आम सर्वसाधारण परीक्षणका लागि शुक्रराजमै पुग्छन्। अस्पतालको जनशक्तिले धान्ने क्षमता भन्दा बढी सेवाग्राही दैनिक पुग्छन्। तर, सरकारले त्यहाँ थप जनशक्तिको व्यवस्थापनमा खासै ध्यान दिएको छैन। परिक्षणको जिम्मा एउटा अस्पताललाई दिने तर, त्यसका लागि आवश्यक पर्ने कर्मचारीसँगै उपकरण र किटको जोहो नगरिदिदा त्यहाँका डाक्टर र प्राविधिक समस्यामा परेका छन्। कोरोनाका लागि उपत्यकामा सस्तो र सहज तथा सबैको पहुँच पुग्ने अस्पताल यही एउटा भएकाले अधिकांश नागरिकको परीक्षणका लागि व्यवस्थापनमा केही असहजता देखिएको निर्देशक प्रा.डा. सागर राजभण्डारीले बताउँछन्। ‘उपत्यकामा कोरोनाको सहजरूपले सस्तोमा परीक्षण हुने अस्पताल यही हो। धेरै पैसा तिरेर अन्यत्र परीक्षण गर्न नसक्ने नागरिक यहाँ आउनुहुन्छ। त्यसैले कोरोना फैलिएपछि मानिसको चाप (फ्लो) बढेको छ,’ डा. भण्डारीले भने, ‘सेवाग्राहीको चाप बढी हुँदा ‘सिस्टमेटिक’ व्यवस्थापन त हुन सकेको छैन। तै पनि हामीले आउने विरामीलाई वालमा दुई मिटरको दूरी कायम गरेर लाइनमा बस्न भनेका छौ। हाम्रा स्वास्थ्यकर्मी साथीहरुले सकेसम्म दुरी कायम गराउने प्रयास गरिरहनुभएको छ। सावधानीका लागि अस्पताल हरदम प्रयासरत छ।’ अन्य सरूवा रोगका विरामी र कोरोनाका विरामीले गर्दा पनि यो अस्पतालमा धेरै मानिसको चाप देखिएको हो। अब झन वर्षातको याम सुरू भएसँगै अन्य सरूवा रोगका विरामी समेत आउने हुँदा विरामीको चाप झन बढ्ने निर्देशक राजभण्डारीको भनाइ छ। अस्पताल प्रशासनका अनुसार पछिल्लो एक हप्तामा दैनिक १ सय ९० देखि २ सय ५० सम्मको हाराहारीमा पीसीआर र १ सय देखि १ सय ५० को हाराहारीमा आरडीडी परीक्षण भइरहेको छ। अस्पतालले पीसीआर र आरडीटी परीक्षण तत्काल क–कसको गर्ने? क-कसलाई पर्दैन भनेर क्वारेन्टाइनमा बस्न सुझाउने र तत्काल रिर्पोट आवश्यक परेकालाई कारण हेरेर कसरी उपलव्ध गराउने भनेर ‘गाइडलाइन’ बनाएकाले यो संख्या छनोटपछि मात्रै तय गरिएको हो। कोरोनाका लागि सोधखोज गरेर आवश्यकता नदेखिए फर्किनेदेखि परीक्षण नै गर्ने भनि अस्पतालमा पुग्नेको संख्या दैनिक ८ सयदेखि एक हजारसम्म रहेको जानकारी अस्पतालले दिएको छ। त्यसबाहेक अन्य रोगको उपचार गराउन र फलोअपका लागि त्यहाँ धाउने विरामीको संख्या पनि कम हुँदैन। पीसीआर र आरडीटी परीक्षण कस्को गरिन्छ र कस्तालाई सुझाव दिएर पठाइन्छ? निर्देशनक डा. भण्डारीका अनुसार अस्पतालले ५ प्रकारका विरामीको पीसीआर परीक्षण गर्ने बताए। कोरोनाका संक्रमित भेटिएका र सरकारले उच्च जोखिम क्षेत्र घोषणा गरेको क्षेत्रबाट आएका, रोगको लक्षण देखिएका, संक्रमण पुष्टि भएकासँग सम्पर्कमा रहेका, गर्भवती महिला र तत्काल कुनै रोगको अप्रेसन गर्नुपर्ने विरामीलाई पीसीआर परीक्षणका लागि स्वाब संकलन गरिने बताए। त्यसमा पनि पहिलो पटक ‘पुल टेष्ट’ गरिन्छ। पुल टेष्ट का लागि ५ जनाको स्वाब एकैठाउँमा राखेर परीक्षण गरिन्छ। त्यसमध्ये कसैमा संक्रमण देखियो भने पुनः ५ जनाकै छुट्टाछुट्टै परीक्षण गरिन्छ। यसरी पुल टेष्ट  गर्दा यदि कसैमा संक्रमण देखिएन भने परिक्षणको सयमसँगै ४ वटा परीक्षण किटकाे बचत हुने र पुल टेष्टमा संक्रमणको लक्षण देखिएमा पाँचै जनाको पुनः बेग्लाबेग्लै परिक्षण गर्दा थप एक किट बढि लाग्ने गर्दछ। पछिल्लो हप्ता अस्पतालमा दैनिक गरिएको पीसीआर परीक्षणको तथ्यांक:

गते	पीसीआर परीक्षण
असार २४	२२२
असार २३	२०३
असार २२	१६८
असार २१	२६९
असार २०	२४३
असार १९	बिदा
असार १८	२२१
जम्मा	१३२६

  निर्देशक डा. भण्डारीले आरडीटी परीक्षण माथि उल्लेख भएका अवस्था नरहेका तर, परीक्षण गर्नुपर्ने अवस्थामा गरिने बताउँछन्। ‘खासमा आरडीटी संक्रमण देखिएको व्यक्तिको एन्टीबडी तत्व कसरी विकास भयो भन्ने पत्ता लगाउन अस्पतालले गर्ने परीक्षण हो। बाहिरबाट आएर परीक्षणको चाहना राख्ने पीसीआर गर्नुपर्ने अवस्था सोधखोजका क्रममा नदेखिएकालाई पनि गरिन्छ,’ निर्देशक भण्डारीले भने, ‘सबैको पीसीआर परीक्षण गर्दा संक्रमण बढिरहेकाले तत्काल आवश्यक सामाग्री जुटाउन पनि समस्या हुन्छ। अर्को आशंका लागेकालाई पनि परीक्षण गरेपछि ढुक्क हुन्छ।’ सरकारले पहिला आरडीटी गरेर पोजेटिभ देखियो भने मात्रै पीसीआर गर्ने नीति बनाएको छ। त्यसैले पनि प्रायःको आरडीटी परीक्षण गरिन्छ।

 कोरोना संक्रमणको दर स्थिर भयो भन्दैमा ढुक्क नहुनू, संक्रमण अझै बढ्छ

कोरोना संक्रमणको लक्षण देखिए लगत्तै सरकारले जारी गरेको लकडाउन आदेश लामो समय जाने सम्भावना देखेपछि धेरै सरकारी र गैरसरकारी कार्यालयमा काम गर्ने कर्मचारी, मजदुर, व्यापारी र अन्य अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्नेहरु उपत्यका बाहिरका आ–आफ्ना थातथलोमा गएका थिए।

चैत ११ देखि सुरु भएको लकडाउन असार लागेसँगै खुकुलो भयो। सरकारी र गैरसरकारी कार्यालय आवश्यक सतर्कता अपनाएर खुलाउँदा उनीहरु पुनः उपत्यका फर्किएर कार्यालयमा आउनु पर्‍यो। उपत्यका आउँदा बहालमा बस्न घरबेटी र काम गर्ने कार्यालयले परीक्षणको रिर्पोट माग्ने भएपछि सस्तो र सहज परिक्षणका लागि टेकु पुगेर आरडीटी परीक्षण गराउँन उनीहरू बाध्य छन्। केही त आफूलाई रोग नलागेको ढुक्क हुँदाहुँदै पनि रिपोर्ट देखाउनुपर्ने बाध्यताका कारण परीक्षणका लागि आउने गरेको निर्देशक डा. राजभण्डारीले जानकारी दिए। उनीहरुलाई आवश्यक सोधखोजका क्रममा कोरोनाका लक्षण देखिए परीक्षण गरेर रिर्पोट दिने र लक्षण केही नभएमा सिधै रिपोर्ट लेखेर दिने गरिएको बताए। हिमाल दैनिक प्रतिनिधि २२ असारमा अस्पताल पुग्दा स्वास्थ्यकर्मीले कैलालीको लम्की चुहा नगरपालिका–८ बाट आएका श्रीमान श्रीमतीलाई कोरोनाको लक्षणबारे सोध्दै थिए। उनीहरुले आफूहरुमा त्यस्तो कुनै लक्षण नभएको तर, काठमाडौं महानगरपालिका–३२ कोटेश्वरस्थित डेरामा छिर्न घरबेटीले रिपोर्ट अनिवार्य चाहिन्छ भनेपछि आफूहरू परीक्षणका लागि आएको बताउँदै थिए। त्यसपछि स्वास्थ्यकर्मीले ती अधबैंसे श्रीमान श्रीमतीलाई परीक्षण नै नगरी छुट्टाछुट्टै आरडीटी परीक्षणमा नगेटिभ देखिएको रिपोर्ट लेखेर दिए। श्रीमान/श्रीमती रिपोर्ट लिएर बाहिरिएपछि ती स्वाथ्यकर्मीसँग ‘यसरी परीक्षण नै नगरी किन रिपोर्ट दिनु भएको?’ भन्ने प्रश्नको जवाफमा उनले भने, ‘सिम्टम (लक्षण) केही देखिँदैन। तर, उनीहरुलाई घरबेटीले रिपोर्ट नभई घरमा पस्न नदिने भनेको रहेछ। लक्षण नदेखिएका तर, रिर्पोट आवश्यक पर्नेलाई दिएर पठाउनु भन्ने माथिको निर्देशन अनुसार रिर्पोट दिएको हो।’ यसरी दिनमा सोधेर परीक्षण नगरी कती जतिलाई रिर्पोट दिनुहुन्छ भन्दा उनको जवाफ थियो, ‘हाराहारीमा ३ सय देखि ४ सयसम्म हुन्छ होला। एकिन तथ्यांक त छैन।’ यसरी सोध्ने र लक्षण नदेखिएपछि परीक्षणबिनै रिर्पोट लेखेर दिनमात्रै ५/६ जना स्वास्थ्यकर्मी दैनिक खटिन्छन्। त्यहाँबाट हामी अर्को त्यस्तै सोधखोज भएको स्थानमा पुग्यौ। त्यहाँ महिला स्वास्थ्यकर्मीले धनुषाको मिथिला बिहारी गाउँपालिकाबाट आएका गैरसरकारी संस्थामा काम गर्ने इञ्जिनियरलाई सोध्दै थिइन्। उनले आफ्नो सबै विवरण बताएपछि, परीक्षण गर्ने कि नगरी रिपोर्ट दिने निर्णय गर्न सकिनन्। र आफूभन्दा सिनियरसँग सल्लाह गरेर आरडीटी परीक्षण गर्न रगत लिइन्। त्यसको १५ मिनेटमा रिपोर्ट निगेटिभ आयो। हामीले ती इञ्जिनियरलाई सोध्यौं, किन आरडीटी गर्नु भएको हो? ‘घरबेटी र कार्यालयमा रिपोर्ट ल्याउन अनिवार्य भनेकोले?’ उनले जवाफ दिए। अर्को पश्नको जवाफमा उनले थप्दै भने, ‘पहिलो मलाई लागेको छैन भन्ने ढुक्क छु। दोस्रो पीसीआरको रिपोर्ट तत्काल आउन्न, मलाई आजै रुममा छिर्नु पर्नेछ, त्यसैले।’ हामीले यही प्रश्न निर्देशक डा.राजभण्डारीलाई सोध्यौं ‘परीक्षण नै नगरी रिपोर्ट दिँदा जोखिम हुँदैन?’ उनको जवाफ रह्यो, ‘हामीले परीक्षणका लागि आएकाको डिटेल सोध्छौँ। त्यसमा कुनै पनि लक्षण देखिएन र उनीहरु आएको स्थान पनि जोखिम होइन भने रिपोर्ट दिन्छौ। ‘ग्रीन जोन’ बाटै आएका हुन्। तर, शंका लाग्यो भने आरडीटी परीक्षण गरेर आधाघण्टा भित्र रिर्पोट दिन्छौ।’ कम जनशक्ति, आवश्यक स्वास्थ्य सामाग्रीको अभाव र सेवाग्राहीको चाप बढि हुँदा लक्षण नदेखिएका र जोखिम नरहेको क्षेत्रबाट आएकालाई परीक्षणबिनै रिर्पोट दिइन्छ। तर, सरुवा रोग भएकाले लामो यात्रा गरेर आउने भएकाले आउँदा आउँदै पनि कतै संक्रमण नहोला भन्न सकिन्न। दोस्रो अस्पतालका वालमै लाइनमा बस्दा दुई मिटरको सामाजिक दुरी कायम गर्नुहोला भनेर लेखिएको छ। लाइनमा हेर्‍यो भने आधा मिटर पनि दुरी कायम भएको देखिँदैन। त्यहाँको अस्तव्स्तताले कतै संक्रमणको आशंकामा जँचाउन आउनेहरु परीक्षणबिना स्वस्थताको रिर्पोट हातमा लिँदै संक्रमण बोकेर कोठा र कार्यालयमा त पुग्ने होइनन् भन्ने अवस्था सृजना भइरहेको छ। यो विषयमा अस्पताल प्रशासन त्यति सचेत भएको देखिँदैन। निर्देशक डा.राजभण्डारी भन्छन्, ‘हामीले सामाजिक दुरी कायम गर्न सूचना लेखेका छौँ। हाम्रा कर्मचारीहरुले बेला बेलामा भनिरहनु भएको छ। धेरै मानिस उपचारार्थ आएकाले कतै केही कम डिस्ट्यान्स देखिको होला। हामीले यस विषयमा सचेत गराइरहेका छौँ। उहाँहरु आफैले पनि यस्ता सामान्य कुरामा ध्यान दिनु पर्ने हो।’ अहिले पनि कोभिड–१९ संक्रमितको व्यवस्थापनमा अझै डरत्रास छ। हाल टेकुमा ८ जना आइसियू र २८ जना आइसोलेसनमा छन्। टेकुको ५० जना बिरामी राख्ने क्षमता छ। सबैभन्दा बढी ३५ संक्रमितको एकै पटक उपचार गरिएको छ। हालसम्म कोरोना आशंकामा रहेका र संक्रमित गरी ८ सयभन्दा बढीलाई सेवा दिएको निर्देशक राजभण्डारीले जानकारी दिए। टेकु अस्पतालबाट ८५ कोरोना संक्रमित निको भई घर फर्किसकेका छन्। जनश्वास्थ्य विज्ञ शरदराज वन्त भने कोरोनाबाट बच्न सबैभन्दा बढी सचेतता आवश्यक रहेको बताउँछन्। हिँड्दा मास्कको अनिवार्य प्रयोग गर्ने, दुई मिटरको सामाजिक दुरी कायम गरेर हिड्ने। सावुन पानीले बेला बेलामा हात धुने, सेनिटाइजरको प्रयोग गर्ने बानीको विकास गरेमा मात्रै कोरोनाबाट बच्न सकिने वन्त बताउँछन्। अस्पतालमा अस्पताल प्रशासनले जानकारी र सूचना दिएपछि नागरिकले पनि त्यसको सकभर फलो गर्नुपर्ने भन्दै सामाजिक दुरी कायम हुन नसक्नुमा दुबैको कमजोरी रहेको बताउँछन्। नागरिकलाई सचेत बनाउने र रोगबाट बचाउने दायीत्व सरकारको हो। उपत्यकाकै अस्पतालमा त यस्तो अवस्था छ भने बाहिर कस्तो होला ? यस विषयमा बेलैमा ध्यान दिने कि?

(फ्रिडम फाेरमकाे सहकार्यमा तयार पारिएकाे सामाग्री)